Mangala Oyununun Tarihçesi
Tarihi araştırmalar Mangala Oyunu'nun Sakalar, Hunlar ve Göktürkler döneminde oynandığını göstermektedir. Dünyada "Coffee House" kültürünün temelleri 1554 yılında İstanbul'da atılmış; İstanbul'dan sonra günümüz Avrupa'sında kahve kültürünün izleri 1650 yılından itibaren,bizden 96 yıl sonra görülmeye başlanmıştır. Günümüze, bu güçlü temellerin atıldığı dönemin kahve kültürünü yansıtan sadece iki adet görsel kaynak miras kalmıştır. İki kaynak da İstanbul'da resmedilmiştir. Mangala oyunu, iki görsel kaynakta da bulunan oyunlardan birisidir. Mangala Oyunu, tarih boyunca kumar amaçlı olarak oynanmamıştır. Ülkemize gelen yabancı seyyahlar, Türklerin bu oyunu saatlerce hiç tartışmadan zevkle oynadıklarını ve asla parayla oynamadıklarını seyahatnamelerinde anlatmışlardır.
Dünyanın farklı ülkelerinde mangala türü oyunlar oynanmaktadır ancak Türk Mangalasını diğer mangala oyunlarından ayıran kimi özellikler vardır. Diğer mangala türlerinde taşlar genelde "tohum" adını almakta, taşları hareket ettirme ise "tohum saçma" olarak ifade edilmektedir. Bu da o kültürlerin ziraatçı bir toplum olduklarını göstermektedir. Oysa Türk Mangala'sında taşlar "asker" olarak görülmektedir. Ayrıca günümüze "hazine" olarak aktardığımız bölüme Türkler "orda" yani "karargâh" demişlerdir; bu da oyunumuzun bir çiftçilik oyunu değil, savaş oyunu olduğunu ortaya koymaktadır.
Türk Mangala'sının bir diğer farkı ise alınan taşların bir tanesinin kendi otağına, yani kuyusuna bırakılmasıdır. Diğer mangala oyunlarında kendi kuyusuna taş bırakma olayı yoktur. Mangala'da kendi kuyusuna bir taş bırakma kuralı, Türk sosyal hayatındaki baba ocağına sahip çıkma geleneğinin bir tezahürüdür. Taş kazanmak için rakibin taşlarını çift yapma kuralı ise Türk inanç ve devlet sistemi tarihindeki ikili anlayışı sembolize etmekte ve Türklerin geleneksel dünya görüşüne uygun düşmektedir. Eski Türklerin göğü baba, yeri ana olarak kabul etmesini; Türk devlet sistemindeki töles-sol ve tardus-sağ ile idare yapıdaki yabgu ve şad sistemi gibi çiftleri bu duruma örnek gösterebiliriz.
Kültür ve Turizm Bakanlığı Mangala Oyununun, Anadolu kültürünün köklü bir başlığı olduğunu, oyunun genç kuşaklara tanıtılmasının, yaygınlaştırılmasının yararlı olacağını, kültürel ve turistik alanlarda Türkiye'nin tanıtımına katkı sağlayacağını bildirmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından Mangala Oyunu'nun okullarımızda oynatılması uygun bulunmuştur. Mangala Oyunu'nun çağdaşı olduğu diğer oyunlardan farkı, dağdaki çobandan, 70 yaşında ki bilgine, İstanbul'da sarayda ki Hanım Sultandan, 5 yaşında ki çocuğa kadar her yaştan ve kültürden insanın oynayabilmesidir.
Araştırmacı Philip Townshend'e göre bir toplumda, insanlarda en çok beğenilen ve örnek alınan niteliklerden şu yedisi Mangala oyunuyla ilgilidir:
1- Kurnazlık
2- Uyanıklık
3- Önceden görme
4- Esneklik
5- Direnme
6- Sağgörü
7- Bellek
1-İstanbul 1582, SurnameiHumayun'da yer alan Esnaf alayı, Topkapı Sarayı 367-A nolu minyatür
2-İstanbul 16. yy. Kahvehane minyatürü, Dublin ChesterBeatty Kütüphanesinde yer alan minyatür
3-Gaziantep Kalesi, Gaziantep Kalesi müzesinde bulunan Mangala kayası
4-1714 İstanbul-Marquie de Ferriol tarafından çizilen "Mangala oynayan Türk Kızları" gravürü
5-1737 İstanbul, Jean BaptistevanMour, Topkapı Sarayında Mangala Oynayan Kadınlar
6-Mersin, Kanlı Divane'de bulunan 1000 yıllık Mangala kayası
TÃœRKÄ°YE'DE MANGALA OYUNUNDAN BAHSEDÄ°LEN YAYINLANMIÅž KÄ°TAPLAR:
1. ATASOY Nurhan, SURNAME-İ HÜMAYUN, Koçbank, İstanbul, 1997, s.120
2. DESMET Helene - GEORGEON GregoireFrancois, DOÄžUDA KAHVE VE KAHVEHANELER, YKY, Ä°stanbul, 1999, s.117
3. HATTOX Ralph S., KAHVE VE KAHVEHANE,Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999, s.91
4. HEISE Ulla, KAHVE VE KAHVEHANE, 16. yy Kahvehane Minyatürü, Dost Kitabevi, Ankara, 2001,s.34
5. ÜNVER Süheyl, TÜRK ETNOĞRAFYA DERGİSİ -Türkiye'de Kahve ve Kahvehaneler, İstanbul, 1963,
6. D'OHSSON IgnatiusMouradgea, 18.YY. TÜRKİYESİNDE ÖRF VE ADETLER, Kervan Kitapçılık, Tercüman 1001 Temel Eser, s.236
7. AND Metin, OYUN VE BÜGÜ, YKY, İstanbul, 2007, s.342–351
8. ÜÇEL Gülgün, AVRUPALI SEYYAHLARIN GÖZÜNDEN OSMANLI DÜNYASI VE İNSANLARI (1530-1699), İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, s.168
9.GALLAND Antoine, İSTANBUL'A AİT GÜNLÜK HATIRALAR (1672)- (Çeviri: N.S. Örik-Ankara, 1949, s.34)
10. BOBOVİUS Albertus ya da Santuri Ali Ufku Bey'in Anıları-TOPKAPI SARAYI'NDA YAŞAM-(Çeviri:Ali Berktay), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2002, s.108
11.ARDA ıtır, SEYRAN Deniz, HER GÜNE BİR OYUN-YKY-İstanbul,2008-s.235,236
12.SHOTAY Maksat-LAWS OF TOGYZKUMALAK GAME HANDBOOK-Astana 2006-s.92,93
13. Doç. Dr. Abdulvahap KARA- Mimar Sinan Güzel Sanatlar Ü. Öğretim üyesi - "DÖRT BİN YILLIK ZEKA VE STRATEJİ OYUNU DOKUZ KUMALAK (DOKUZ TAŞ)", Türk Dünyası Tarih Dergisi, Eylül 2007.
14.TOKUZ Gonca, "20.YÜZYILDA GAZİANTEP' TE EĞLENCE HAYATI", Gaziantep Üniversitesi Vakfı Yayını, Gaziantep, 2004, s.77-80
15.SEYİTHANOĞLU Mahmut, MARAŞ AĞZIYLA KÖROĞLU, Ukde Kitaplığı, Kahramanmaraş,2008,s.71-72
16.YAŞAR Ahmet, OSMANLI KAHVEHANELERİ MEKAN, SOSYALLEŞME,İKTİDAR, Uğur Kömeçoğlu, Kitap Yayınevi, İstanbul, Ekim 2009, s.56
17.Prof.Dr.Tuncer GÜLENSOY, MANAS DESTANI, Akçağ Yayınları, 2002 (Dokuz Korgool)
18. Prof. Dr. Metin AND, ÇOCUK OYUNLARININ KÜLTÜRÜMÜZDEKİ YERİ VE ÖNEMİ, Ulusal Kültür Dergisi 1979/4
19.Hülya TEZCAN, OSMANLI SARAYININ ÇOCUKLARI, Aygaz Kitaplığı, 2003, s.160-166
20.Dr.Hasan Coşkun-MANGAL OYUNU-Ctb Yayınları-2003
21.Peçevi Tarihi-Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları-1981,Hazırlayan:Prof.Dr.Bekir Sıtkı Baykal , 258-259 sf.
22- Veli UÇMAZ, GELENEKSEL ÇOCUK OYUNLARIMIZ, Gençlik Hizmetleri Dairesi Başkanlığı Kültür Yayınları, 2010, Sf: 210-211
23- Ahmet TÜZÜN, TÜRK DÜNYASINDA ORTAK SPORLAR, Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü, 2010, Sf: 221-226
24- Emine Gürsoy NASKALİ, TÜRK KAHVESİ KİTABI,Kitabevi yayınları, Ceren GÖĞÜŞ- Kahvehanelerde oynanan oyunlar sf:363-370
25-Beşir AYVAZOĞLU, KAHVENİZ NASIL OLSUN?,Kapı yayınları 2011, sf:146
